Uważa się, że dopiero od drugiej połowy XIX wieku możemy mówić o rozwoju nauk medycznych, dietetycznych i innych pokrewnych dyscyplin wiedzy. Czy na pewno? Warto zadać sobie pytanie, co na ten temat ma do powiedzenia najstarsza zachowana w nieskażonej formie księga, jaką jest Biblia, a zwłaszcza Stary Testament spisany na przestrzeni tysiąca lat (ok. 1400-400 p.n.e.). Księga, która dzisiaj nie jest zabytkiem muzealnym, ale najpoczytniejszą księgą wydawaną w milionach egzemplarzy, przetłumaczoną na wszystkie bardziej znane języki świata. 

Podstawowy pogląd na sprawy zdrowia w Starym Testamencie wypływa z przekonania, że Bóg jest Stworzycielem, a więc dawcą życia, zdrowia i wszelkiej pomyślności. Rzeczywistość opisana na pierwszych kartach Biblii przedstawia doskonale stworzony porządek, łącznie ze środowiskiem, które zostało określone jako bardzo dobre1. Całkiem inny obraz świata pojawia się w opisie biblijnym po upadku człowieka w grzech, czyli po zerwaniu łączności z Bogiem2. Od tego momentu rozpoczyna się proces degeneracyjny, który niszczy siły żywotne i doprowadza do śmierci. Należy podkreślić, że zdrowie w sensie biblijnym obejmuje nie tylko sferę fizyczną, ale również duchową, umysłową i społeczną. Ta holistyczna koncepcja jest istotą biblijnego poglądu na zdrowie3. Idea całościowego ujmowania istoty ludzkiej wyrażona jest w hebrajskim słowie szalom, które należy tłumaczyć jako całość, pełnię i pokój.

ZDROWIE A DŁUGOWIECZNOŚĆ

W Starym Testamencie za jeden z ważnych objawów zdrowia uznawano długowieczność. Długość życia człowieka przedpotopowego zgodnie z opisem Księgi Rodzaju przekraczała wszelkie znane obecnie rekordy dożycia — sięgała 969 lat4. Długowieczność popotopowych patriarchów wykazywała wyraźną tendencję spadkową, osiągali oni wiek 200-300 lat, a np. Nachor, brat Abrahama, żył tylko 119 lat5.
W późniejszym okresie w społeczeństwie żydowskim określenie „lat siedemdziesiąt” dotyczyło wyjątkowo wysokiego wieku, „lat osiemdziesiąt” dla wielu osób to był tylko „kłopot i nędza”6. Wiek, jaki osiągnął Józef, wynosił 110 lat7 i był pożądany w starożytnym Egipcie8. Mojżesz żył 120 lat9 i był to już wyjątkowo długi wiek. Te krótkie okresy życia kontrastowały z okresem życia patriarchów. Wszystko wskazuje, że na proces zwyrodnieniowy miały wpływ m.in. czynniki środowiskowe, zmiana diety i brak higieny.

ZDROWIE A ŚRODOWISKO

Ziemia kananejska, którą potomkowie Abrahama otrzymali na podstawie zawartego przymierza10, zwana później Palestyną, była najodpowiedniejszym miejscem do zamieszkania ze względu na dobre warunki środowiskowe. Jak wiadomo na podstawie zebranych informacji, Palestyna nie była nigdy w starożytności miejscem chorób endemicznych — w przeciwieństwie do Egiptu i Mezopotamii, które razem z Palestyną tworzyły „żyzny półksiężyc”.
Duże obszary Mezopotamii przez długie okresy roku były pozbawione wody, co zmuszało starożytną ludność do budowania rozległych systemów kanałów, aby dzięki sztucznemu nawadnianiu mogły wzrastać rośliny. Wiadomo też, jakie znaczenie dla zdrowia ma czysta źródlana woda, zarówno do użytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego11. Stojące lub powoli płynące wody w tych systemach kanałów, jak również wolno płynące rzeki (szczególnie Eufrat) oraz błotne rozlewiska były miejscem wylęgu komarów i zatruwały środowisko. Dotyczyło to także Egiptu, kraju, który był uzależniony od Nilu. W przeciwieństwie do tego źródła potoki, rzeki, rzeczne doliny w rozległych pagórkowatych i górzystych rejonach Palestyny w połączeniu z przeważnie wiejskim stylem życia przyczyniały się do zdrowia i pomyślności starożytnych Izraelitów. Umieralność dzieci w większości rejonów starożytnego świata była bardzo wysoka. Według niektórych obliczeń w Egipcie tylko troje z dziesięciorga dzieci urodzonych w rodzinie mogło dożyć wieku dojrzałego12. Podobna sytuacja była w Mezopotamii.

ZDROWIE A DZIEŃ ODPOCZYNKU

Pismo Święte wyraźnie podkreśla, że boskie pochodzenie i ustanowienie szabatu miało miejsce na początku ludzkiej historii. W tym czasie Bóg nie tylko sam dał przykład zachowywania siódmego dnia odpoczynku, ale również pobłogosławił i odłączył ten dzień dla użytku i korzyści człowieka13. W ten sposób siódmy dzień jest ściśle połączony ze stworzeniem i ma za zadanie przynieść odpoczynek od wszelkiej zwykłej działalności człowieka14. Ponadto dzień ten był cotygodniowym przypomnieniem o religijno-moralnej odpowiedzialności, by oddawać szczególną cześć Bogu jako Stwórcy; o społecznej równości ludzkich istot przed Bogiem; o obowiązku humanitarnego traktowania zwierząt domowych; o doniosłej korzyści z sobotniego odpoczynku, który dostarcza specjalnego czasu każdego tygodnia przeznaczonego na odnowę fizyczną, umysłową, duchową i psychiczną.

Niektóre nowożytne społeczeństwa próbowały zmienić tygodniowy cykl odpoczynku i albo zastąpiły go innym okresem, np. w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej usiłowano wprowadzić dziesięciodniowy tydzień, albo usunęły zupełnie regularny dzień odpoczynku. A co na to nauka? Nauka medyczna wykazała, że idealnym czasem na odpoczynek oraz regenerację zdrowia ludzkiego ciała i umysłu jest każdy siódmy dzień. Niektóre osoby starają się przetrwać jakiś czas bez regularnego dnia odpoczynku, lecz jest to wątpliwe, aby były w stanie wykonywać swoje obowiązki z maksymalnym wysiłkiem przez dłuższy czas bez narażenia siebie na fizyczne i umysłowe wyczerpanie, a w ślad za tym na choroby. Ceremonialne prawo starotestamentalne rozciąga ideę sobotniego odpoczynku na ziemię, wprowadzając ustawodawstwo zobowiązujące Izraelitów do pozostawienia ziemi odłogiem co siedem lat15. Waga tego prawa polega na zainteresowaniu zachowaniem w dobrym stanie środowiska ekologicznego — by ziemia mogła się odmłodzić w siedmioletnim cyklu16.

ZDROWIEN A DIETA

Współczesna nauka medyczna wykazała ścisłą zależność między zdrowiem a dietą. Ustalono długą listę substancji dietetycznych niezbędnych do prawidłowego wzrostu i utrzymania dobrego zdrowia. Niedobór niektórych składników odżywczych może doprowadzić do poważnych zaburzeń równowagi zdrowia. Badania nad dietą pozwoliły wyodrębnić dietę leczniczą. Może być ona w swoim charakterze ograniczająca lub wzmacniająca zdrowie. Zarówno jedna, jak i druga jest stosowana, gdy już dochodzi do zaburzeń czy choroby. Z biblijnego punktu widzenia dieta nie powinna spełniać roli leczniczej, lecz przede wszystkim profilaktyczną. Utrzymanie dobrego zdrowia ma swoje podłoże w dietetycznych przepisach zawartych w Piśmie Świętym. Nie istnieje żaden wyraźny dowód na to, że narody Mezopotamii lub Egiptu stosowały ograniczenia w diecie lub regulowały dietę w celu polepszenia lub utrzymania dobrego zdrowia. Ustawodawstwo Pięcioksięgu dotyczące diety jest jedynym prawem tego rodzaju na starożytnym Bliskim Wschodzie17. Najwcześniejsza informacja dietetyczna w Starym Testamencie, pochodząca jeszcze z ogrodu Eden, brzmi: „Oto daję wam wszelką roślinę wydającą nasienie na całej ziemi i wszelkie drzewa, których owoc ma w sobie nasienie: niech będzie dla was pokarmem”18.

W czasie potopu Noe dla swojej rodziny i zwierząt wziął do arki „wszelką żywność, którą się jada”19. Po potopie Bóg zezwolił na spożywanie mięsa jako dodatku do diety jarskiej, do której przedpotopowi ludzie byli przyzwyczajeni20.
Szczegółowe ustawodawstwo Pięcioksięgu odnośnie do jarskich pokarmów znajduje się w 11. rozdziale Księgi Kapłańskiej. Rozróżnianie między „czystym” a „nieczystym”, które sięga co najmniej potopu21, jest jedynym przepisem tego rodzaju na starożytnym Bliskim Wschodzie — dotyczy zwierząt, które mogą być lub nie powinny być spożywane. Nie ma żadnego dowodu na podtrzymanie hipotezy, że pojęcie „czystych” i „nieczystych” zwierząt należy łączyć z rolą zwierząt w pogańskich magicznych kultach ofiarniczych22. Rozróżnienie to dotyczy tylko sfery rozważań dietetycznych23. Tylko „czyste” stworzenia ludzie mogli spożywać24. Ustawodawstwo chroniło również źródła wody i rzeczy jadalne od skażenia spowodowanego przez odchody nieczystych gatunków25. Starotestamentowe ustawodawstwo o „czystych” i „nieczystych” stworzeniach w dużej mierze ograniczało zapadalność na wszelkie choroby. Jak stwierdził R.K. Harrison, Boża instrukcja przekazana przez Mojżesza „była pierwszym swego rodzaju uznaniem, że infekcja może być przenoszona przez pokarm i wodę”26.

ZDROWIE A MORALNOŚĆ SEKSUALNA

Prawa Starego Testamentu dotyczące seksualnej moralności ustalają nie tylko biblijno-religijny standard seksualnego postępowania, ale również sposoby ochrony zdrowia. Tylko stosunek płciowy między mężem i żoną był właściwy i służył zdrowiu27. Prawo Pięcioksięgu zakazywało cudzołożnego zainteresowania osobą z innego małżeństwa, seksualnego obcowania ze zwierzętami, praktyk homoseksualnych, kazirodztwa, prostytucji28.
Te biblijne zakazy przerastały wszystkie przepisy znane w innych częściach starożytnego Wschodu. Gdyby biblijne prawa rządzące współżyciem płciowym, a szczególnie siódme przykazanie: „Nie będziesz cudzołożył”29, były ściśle przestrzegane, mogłoby to współcześnie położyć kres rozprzestrzenianiu się chorób wenerycznych i AIDS.

Władysław Polok

1 Rdz 1,2. 2 Iz 59,2. 3 R.K. Harrison, „Healing, Heath” [w:] Interpreter’s Dictionary of Bible, t. 2, s. 541. 4 Rdz 5,3-32. 5 Rdz 11,24-25. 6Ps 90,10. 7 Rdz 50,26. 8 R.K. Harrison, dz. cyt., s. 542. 9 Pwt 34,7. 10 Rdz 12, 1-3; 15,1-7.
11 V.W. Foster, Sekrety zdrowia, Warszawa 2008, s. 87-108. 12 R.K. Harrison, dz. cyt., s. 542. 13 Rdz 2,1-3; por. G.H. Waterman, „Sabbath” [w:] The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, Michigan 1975; Samuelle Bacchiocchi, Odpoczynek człowieka, Warszawa 1985. 14 Wj 20,8-11. 15 Kpł 25,1-7. 16 R.K. Harrison, „Leviticus”, Illinois 1980, s. 223. 17 R.K. Harrison, „Heal” [w:] International Standard Bible Encyclopedia, t. 2, s. 644. 18 Rdz 1,29. 19 Rdz 6,21. 20 Rdz 9,3. 21 Rdz 7,2. 22 G. Kaufmann, The Religion Israel, Chicago 1960, s. 223. 23 R.K. Harrison, dz. cyt., t. 2a, s. 644. 24 Jiři Moskala, The Laws of Clean & Unclean in Leviticus 11, Berrien Springs 2000, s. 160-278. 25 Kpł 11,31-40. 26 R.K. Harrison, dz. cyt., s. 644. 27 Rdz 1,27-28. 28 Kpł 18,5-18.22-23. 20 Wj 20,14.