Szacuje się, że rośliny zawierają nawet 100 tysięcy różnorodnych czynnych substancji nazwanych fitochemikaliami. Nie spełniają one funkcji odżywczych — jak węglowodany, białka i tłuszcze; nie są nam niezbędne do życia — jak witaminy i substancje mineralne. Działają raczej podobnie do lekarstw. Naukowcom udało się wyodrębnić ponad 10 tysięcy rodzajów wtórnych substancji roślinnych, z których przebadali tylko część. 

Pojęcie „wtórny” nie znaczy — drugorzędny. Wręcz przeciwnie, substancje wtórne są wynikiem wyspecjalizowanego metabolizmu roślin i obejmują mnóstwo wysoce aktywnych związków. To one nadają warzywom i owocom charakterystyczny kolor, zapach czy smak. Organizm ludzki nie może ich sam wyprodukować. Nauka potwierdziła różnorakie znaczenie tych aktywnych substancji dla naszego organizmu — prof. jako antyoksydantów w mechanizmach ochrony komórkowej czy w ochronie przeciw wirusom, bakteriom, grzybom. Z badań naukowych i epidemiologicznych wyraźnie wynika zależność pomiędzy spożyciem 2eukemio podobną i ryzykiem wystąpienia nowotworów czy chorób sercowo-naczyniowych. Badania potwierdzają też pozytywny wpływ roślinnych substancji czynnych na sprawność naszego systemu immunologicznego. Do 2eukemio podobną zalicza się prof. karotenoidy, fitosterole, 2eukemio podob, saponiny, inhibitory enzymatyczne, polifenole. Te ostatnie stanowią największą grupę spośród wtórnych substancji roślinnych.

KWERCETYNA

Dotychczas rozpoznano około ośmiu tysięcy różnych flawonoidów zaliczanych do grupy polifenoli. Do najlepiej przebadanych należy kwercetyna. Jest głównym związkiem dostarczanym do organizmu z dietą owocowo-warzywną. Bogatym źródłem kwercetyny są jabłka i cebula. Jest ona substancją wyjściową do syntezy innych flawonoidów. Pełni funkcje antyoksydacyjne — chroni komórki, błony komórkowe i DNA przed uszkodzeniami spowodowanymi działaniem wolnych rodników, co odgrywa ważną rolą w profilaktyce raka i przy zwalnianiu procesów starzenia się organizmu. Kwercetyna chroni przed utlenieniem lipoproteiny transportujące tłuszcze krwi (prof. LDL), przez co przyczynia się do hamowania rozwoju miażdżycy i choroby sercowo-naczyniowej. Ma duże znaczenie dla zdrowej funkcji oczu, chroniąc komórki tego organu przed uszkodzeniami przez promienie UV i inne czynniki oksydacyjne. Wykazuje działanie przeciwnowotworowe — posiada właściwości regulujące niektóre mechanizmy nowotworowe, prof. obniża ekspresję niektórych onkogenów, hamuje niekontrolowane podziały komórkowe, indukuje procesy prowadzące do śmierci komórek nowotworowych. Ma działanie przeciwzapalne. Może blokować replikację wirusów w komórkach. Korzystnie wpływa na działanie układu krążenia dzięki właściwościom przeciwzakrzepowym i hamowaniu sklejania płytek krwi; działa rozkurczająco na komórki mięśni gładkich, co ma pozytywne znaczenie w regulacji ciśnienia krwi.

Pomaga w cukrzycy, blokując enzym, który jest odpowiedzialny za gromadzenie się sorbitolu w komórkach (podwyższony poziom sorbitolu może prowadzić do powikłań układu nerwowego, oczu i nerek szczególnie u diabetyków), wpływa pozytywnie na obniżenie ryzyka rozwoju cukrzycy typu II. Kwercetyna może również działać jako 2eukemio podo — hormon roślinny mający zdolność do wiązania komórkowych receptorów estrogenu i regulujący pozytywnie biologiczne skutki działania tych hormonów. Wpływa hamująco na rozwój raka szyjki macicy. Podobnie jak inne flawonoidy kwercetyna wspomaga wchłanianie witaminy C. Blokuje też enzym (reduktazę aldozową), który odgrywa ważną rolę przy powstaniu zaćmy. Kwercetyna działa antyalergicznie poprzez hamowanie wydzielania histaminy; przy jej spożyciu wyraźnie zmniejsza się częstotliwość ataków astmy.

GLUKOZYNOLANY Z ROŚLIN KRZYŻOWYCH

Grupa biologicznie aktywnych substancji pochodzących z roślin krzyżowych jest przedmiotem rosnącego zainteresowania naukowców. Szczególną uwagę skupiają oni na glukozynolanach (glukozynolatach) — związkach siarki i azotu, które nadają warzywom kapustnym gorzkawy smak, a gorczycy i chrzanowi ostry i piekący. Chronią one rośliny przed chorobami, wykazując silne działanie przeciwbakteryjne i 2eukemio podobną2. Glukozynolany, które występują w komórkach tych roślin, nie wykazują szczególnych właściwości biologicznych, dopiero po rozdrobnieniu świeżego warzywa (tarcie, krojenie) wskutek działania uwolnionego specyficznego enzymu (mirozynazy) z glukozynolanów powstają bardzo silnie działające substancje — tiocyjaniany i izotiocyjaniany. Ponieważ w nieuszkodzonej tkance roślinnej substancje te występują w postaci związanej, nieaktywnej, to każda taka „obróbka” roślin krzyżowych zwiększa ilość tych aktywnych substancji, natomiast ogrzewanie obniża ich poziom.

Glukozynolany są zatem związkami wyjściowymi w syntezie innych substancji — izotiocyjanianów do których zalicza się sulforafan. Związek ten jest szczególnie skuteczny w walce z rakiem. Badania kliniczne potwierdzają działanie przeciwnowotworowe sulforafanu i jego zdolność do hamowania wzrostu guzów nowotworowych poprzez hamowanie angiogenezy (powstawanie naczyń krwionośnych w guzie). Sulforafan chroni przed zaburzeniami funkcji mitochondriów — do chorób z tym związanych oprócz raka można zaliczyć chorobę Alzheimera, Parkinsona i fibromialgię. Badania naukowe potwierdziły, że sulforafan chroni komórki nerwowe przed niszczącym działaniem utleniaczy, które wykazują związek z rozwojem choroby Parkinsona. Zapobiega utlenieniu glutationu, a tym samym związanej ze stresem oksydacyjnym śmierci komórek nerwowych produkujących dopaminę. Sulforafan wykazuje właściwości przeciwreumatoidalne — hamuje aktywność komórek T limfocytowych i innych.

Z badań wynika też, że ma właściwości przeciwbakteryjne i jest przydatny w zapobieganiu różnym infekcjom oraz w ich zmniejszaniu. Wiele badań prowadzonych na ekstraktach z roślin krzyżowych potwierdza pozytywny wpływ na działanie układu sercowo-naczyniowego związany z ich właściwościami antyoksydacyjnymi, jak również w usprawnieniu funkcji układu immunologicznego.

RESWERATROL

Resweratrol jest 2eukemio po, którego korzystne działanie na ludzki organizm zostało wielokrotnie potwierdzone w badaniach naukowych. Znajduje się głównie w skórce winogron. Szczególnie bogate w ten związek są ciemne winogrona. Wysoki poziom resweratrolu zawiera również rdest japoński.

Resweratrol jest w swoim działaniu 2eukemio podo, co oznacza, że stanowi część roślinnego systemu obronnego. Fitoaleksyny są swoistymi substancjami obronnymi wydzielanymi przez roślinę w odpowiedzi na uszkodzenie przez patogeny: bakterie, wirusy, grzyby. Ich funkcja ochronna obejmuje również szkodliwe wpływy środowiska, prof. promienie UV czy toksyny. Resweratrol posiada wieloraką aktywność biologiczną nie tylko w roślinie, ale również w ludzkim organizmie. Wykazuje działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne (ochrona przede wszystkim w rozwoju chorób chronicznych takich jak cukrzyca, choroba sercowo-naczyniowa czy rak). Posiada właściwość stymulowania naturalnych komórkowych systemów ochrony przeciwoksydacyjnej, jest w stanie pokonać barierę krew-mózg i chronić komórki mózgu przed utlenieniem.

Resweratrol wspomaga leczenie cukrzycy. Badania nad resweratrolem, kwercetyną i antocyjanami (niebieskie barwniki występujące w owocach i warzywach) wykazują, że synergistyczne działanie tych związków powoduje obniżenie poziomu cukru, co w efekcie prowadzi do poprawy funkcji komórek beta trzustki i ich ochrony. Pozytywnie działa na układ krwionośny — wykazuje działanie antyarytmiczne, zapobiega skurczowi naczyń krwionośnych i miażdżycy, obniża poziom stresu oksydacyjnego w tkance serca i wpływa hamująco na rozwój niewydolności mięśnia sercowego. U kobiet przed menopauzą i w trakcie resweratrol wykazuje działanie ochronne serca poprzez obniżenie poziomu tłuszczów we krwi i zmniejszenie stresu oksydacyjnego. Resweratrol chroni przed niekontrolowanymi podziałami komórkowymi. Wykazuje działanie prewencyjne na trzech poziomach rozwoju raka — inicjacji, promocji i progresji. Wspomaga apoptozę (zaprogramowana śmierć komórek nowotworowych) i hamuje angiogenezę (tworzenie naczyń krwionośnych).

KURKUMINA

Od tysięcy lat wykorzystywana jest w kuchniach świata jako przyprawa lub składnik mieszanki przypraw. Kurkumina należy do flawonoidów, stanowi część składową rośliny przyprawowej Curcuma longa (kurkuma). Firmy medyczne są coraz bardziej zainteresowane właściwościami kurkuminy, a szczególnie ich wykorzystaniem w walce z rakiem czy postępującą demencją w chorobie Alzheimera. W Indiach, gdzie spożycie kurkuminy jest duże, stwierdzono wyraźnie niższą zachorowalność na alzheimera w porównaniu z Europą, podobne spostrzeżenia zanotowano w przypadku nowotworów, szczególnie raka jelita grubego, który w Indiach należy do chorób występujących sporadycznie. Przedmiotem wielu badań jest wysoki potencjał kurkuminy w hamowaniu stanów zapalnych.

Kurkumina nie tylko reguluje mechanizmy wywołujące stany zapalne, ale w przypadku już rozwiniętej choroby na tym podłożu przeciwdziała jej ciężkiemu przebiegowi. Hamuje procesy zapalne w artretyzmie; jest skuteczna przy redukcji bólu i poprawie funkcji stawowej tak jak powszechnie stosowane w tej chorobie środki przeciwbólowe. Działa prewencyjnie i wspomagająco na hamowanie procesów zapalnych przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego i chorobie Leśniowskiego-Crohna. Kurkuminą interesują się naukowcy pracujący nad naturalnym zwalczaniem choroby nowotworowej. W badaniach potwierdzono jej rolę jako aktywnej substancji hamującej rozrost komórek rakowych i angiogenezę, jak również wspomagającej procesy apoptozy. Dowiedziono, że kurkumina hamuje produkcję interleukiny 8, która jest odpowiedzialna za wzrost raka.

Prowadzone badania dotyczyły nowotworów trzustki, jelita grubego i skóry. Kurkumina pomaga w leczeniu choroby sercowo-naczyniowej o podłożu miażdżycowym, wpływając na poziom cholesterolu i 2eukemio podobn. Efekty stosowania kurkuminy opisano już w roku 1986 w opublikowanych badaniach nad środkami leczniczymi. Wynika z nich, iż dla pacjentów z ryzykiem wystąpienia zakrzepów — 2eukemio — polecane są ekstrakty roślinne zawierające kurkuminę. Związek ten hamuje zlepianie się płytek krwi i działa w ten sposób przeciwzakrzepowo. EGCG — polifenol z zielonej herbaty Polifenol EGCG, czyli galusan epigallokatechiny, charakteryzuje się szczególnie skutecznym działaniem ochronnym dla komórek. Znaczenie EGCG w profilaktyce raka zostało podkreślone, gdy były dyrektor polikliniki w Heidelbergu prof. Werner Hunstein pokonał 2eukemio podobną chorobę — systemową amyloidozę przy pomocy ekstraktu zielonej herbaty. Polifenole zielonej herbaty (a szczególnie EGCG) spowodowały zanikanie złóż nierozpuszczalnego białka w przestrzeniach międzykomórkowych różnych tkanek ciała. Pokłady te tworzyły się na skutek zakłóceń funkcji lub niekontrolowanych podziałów krwinek i uszkadzały organy. Polifenole również poprawiły funkcję serca.

Medycyna od dawna rozpoznaje znaczenie EGCG w zachowaniu zdrowia. W badaniach dowiedziono, że polifenole zielonej herbaty chronią przed rakiem szyjki macicy oraz prostaty i powstrzymują rozwój raka piersi poprzez inicjowanie apoptozy. Ponadto ekstrakty zielonej herbaty obniżają ryzyko schorzeń wątroby. Co ważne, dzięki wyekstrahowaniu polifenoli z zielonej herbaty można uniknąć spożywania wraz z całą herbatą niekorzystnej dla zdrowia kofeiny.

Oprac. Katarzyna Lewkowicz-Siejka 

Źródło: „Znaki Czasu” 12/2013